Hiện vật trên con tàu Hội An

Từ bến Vân Ðồn, con thuyền vừa mới ra khơi chưa được một tuần, tất cả thủy thủ đều mệt nhoài sau cả tháng trờI mệt nhọc bởi số hàng tràn ngập từ nơi Phố Hiến, cả trăm ngàn món đồ gốm sản xuất từ lò Chu Ðậu, địa phận Hải Dương, Bắc Việt, nay xuống thuyền chuyên chở về giao hàng tại Nam Dương, Thái Lan, Mã Lai...

 Con tàu dài hơn 30 thước, rộng hơn 7 thước, kiến trúc bằng gỗ tếch, được xem là con tàu đóng tinh xảo nhất lúc bấy giờ, thừa sức vượt biển Thái Bình với những kiện hàng khổng lồ; nhưng chuyến này, số hành hoá trọng tải vượt thật quá sức tưởng tượng, hơn gấp 10 lần so với các chuyến khác. Nhưng chuyến đi như thế này đặc biệt không bình thường như những chuyến đi khác. Mãi tới năm nay, nhiều chuyến hải hành từ Phố Hiến mang theo những hàng hoá gồm lâm sản, trầm hương, lụa là, đồ bạc và đồ gốm đi giao khắp các hải cảng quan trọng trong vùng Ðông Nam Á. Từ khi Trung Quốc bế môn tỏa cảng không giao dịch buôn bán với nước ngoài, mọi nơi đều hướng về một nước láng giềng. Việt Nam lúc bấy giờ với một một nền văn hoá cực thịnh, nghệ thuật vững chãi, chính trị và kinh tế ổn định, các nền công nghiệp đều được phát triển mạnh mẽ, cho nên các hải cảng Vân Ðồn, Phố Hiến hay Hội An trở nên nổi tiếng và quen thuộc trên thương trường mậu dịch của thế giới.

Chuyến hàng kỳ này vô cùng quan trọng bởi hơn 250 ngàn món hàng, nhiều món thật quí giá, đã được ký kiểu bởi các vương quốc, hoàng gia và các quí tộc lân bang. Hàng đã được xắp xếp cẩn trọng với một kỹ thuật tinh vi dưới hầm tàu. Đây là một quy trình khá vất vả đối với thuỷ thủ đoàn, nào là phải cuộn rơm, chất các hũ con vào trong các vại lớn, nhiều khi cả mấy chục món trong một lu hay vại to. Rơm và rạ được dồn nén bên trong để chống đỡ những cơn dập dồi của sóng biển. Mọi người ai nấy đều háo hức, nghĩ đến viễn cảnh tương lai huy hoàng của ngày cập bến Ayuthaya. Hình ảnh từng đoàn khách hàng sẽ bu kín con tàu, nhìn các món hàng với ánh mắt thèm thuồng và ngưỡng mộ. Gốm Việt Nam, nhất là gốm men lam từ lò Chu Ðậu và các lò lân cận, một ngôi làng nhỏ bé nằm ven sông Kè Ðá, thuộc Châu Nam Sách, từ bấy lâu nay là nơi sản xuất đồ gốm men lam thật nổi tiếng.

Khi rời bến Hội An chừng vài tiếng đồng hồ, có tiếng hét thất thanh ngoài boong tàu, ai nấy đều nhốn nháo vì gió và mây đen đã kéo đến- cơn bão của biển Ðông, gần Cù Lao Chàm. Một vùng biển rất hãi hùng mà ngư dân mệnh danh là Vùng biển của Hà Bá. Như một chiếc lá giữa dòng, con tàu nghiêng ngả chơi vơi, các cột buồm đã bị gió đánh gãy gây nên hỏa hoạn, và con tàu bị dập vùi giữa những cơn sóng tàn bạo đã cuốn trôi một số thủy thủ. Con tàu với chứa quá nặng từ từ chìm sâu xuống lòng biển mặc những tiếng kêu cứu, những bàn tay bấu víu tuyệt vọng. Năm trăm năm sau, cũng nơi chốn ấy, mặt nước trong xanh, Cù Lao Chàm vẫn soi mình lặng lẽ. Một con thuyền đánh cá nhỏ nhoi chơi vơi giữa dòng. Dây phao đã sút và giàn lưới đánh cá vô tình chìm xuống đáy biển. Khi một ngư dân Việt Nam kéo lên, anh mừng rỡ nhìn trong tấm lưới của mình, kìa vài món hộp sứ men lam lẫn trong rong rêu. Anh ngư phủ hồi hộp, một mẻ lướI như thế này sẽ mang lợi gấp mấy lần hơn một ngày đánh cá. Anh đã vô tình phát hiện một kho tàng của nước Việt Nam, sau hơn 500 năm ngủ yên dưới lòng đại dương. Không bao lâu, sau nhiều chuyến ra khơi của các ngư phủ, cả phố Hội An tràn ngập những lọ, bình, hộp, đĩa... gốm men lam đủ kiểu đủ kích thước. Nhiều món được bày bán ngay bên lề đường một cách công khai, dù nhiều khi chỉ là vài miếng mảnh bể từ các món to. 

Sau này mọi người mớI biết được đó là một sáng kiến độc đáo, thông minh của các anh chài lưới trong việc vớt tìm đồ cổ ở dưới độ sâu. Các anh đặt các lưới giả cào có móc bằng sắt để có thể đào xới thật sâu dưới biển. Kết quả cũng khả quan nhưng cũng đã làm hư bể khá nhiều những món khác. Không hề gì, món bể cũng bán theo giá bể, món lành bán theo giá lành. Sau nhiều ngày cố gắng trục vớt bằng phương pháp cổ điển và những kỹ thuật đơn giản, chính phủ Việt Nam phải giao công cuộc trục vớt này cho một công ty ngoại quốc. Cuộc khai vớt kho tàng gốm cổ Hội An thực sự khởi đầu từ năm 1997 cho đến năm 1999 bởI công ty Saga Horizon ở Mã Lai, phố hợp với chi nhánh Oxford MARE thuộc đại học Oxford, trong đó có ông John Guy, một nhà khảo cứu nổi tiếng và cũng là bảo thủ bộ sưu tập Ðông Nam Á tại bảo tàng viện Victor and Albert Museum tại Anh Quốc. Giám đốc chỉ huy cuộc khai vớt là ông Menson Bound, một người nổi tiếng qua các vụ nghiên cứu và khám phá cũng như khai vớt 19 xác tàu chìm khắp thế giới. Ðã mất hơn 3 năm trời để trục vớt phần lớn kho tàng Hội An. Từ lúc khởi công, không ai biết chính xác con tàu nằm nơi đâu, mặt nước mênh mông không còn dấu tích. Khi dò được địa điểm thì toàn những phong ba bão tố. Mặt biển nhiều lúc đầy phẫn nộ gây bao nhiêu hiểm nguy, trở ngại cho đoàn tàu trục vớt. Ðộ sâu hơn 70 mét đòi hỏi nhiều kỷ thuật và dụng cụ tối tân. Khởi đầu, hai người nhái thuộc công ty Saga đeo bình xuống thử, mọi người đều nín thở theo dõi, không có một đường dây để liên lạc, nếu có chuyện gì cũng đành chịu. May quá hai anh chàng lên được bình yên. Sau này, người ta phải dùng đến một loại tiềm thủy đỉnh nhỏ, vừa đủ chỗ cho hai người, nhưng trang bị tối tân, có thể hoạt động 24 giờ mỗi ngày. Công việc điều hành khả quan nhưng chi phí lên đến 16.000 đô la cho một ngày công tác. Xác tàu đã bị hư hại, chỉ còn thân dưới còn nguyên vẹn, nằm chênh chếch về hướng Ðông Bắc. Hầm tàu được thành 18 ngăn để chứa hàng. Người ta chất hàng bằng cách xắp xếp các đĩa trước lọt lòng đĩa sau, xong rồi mới chồng các tô lại và để lên trên đĩa cuối cùng đệm lót bằng rơm. Các hũ nhỏ thì được dồn vào chỗ trống. Ngoài ra, các món nhỏ thì được dồn bọc khít khao trong các lòng vại to. Riêng các món hàng đặc biệt như bình bú (kendi), bình nước, bình trà ký kiểu thì được chất lên cao nhất.

Thủy thủ đoàn nay chỉ tìm thấy chăng là một chiếc sọ của một người đàn bà, vài mẩu xương trẻ con. Tất cả được gom lại, đặt lên trên các thùng hàng, mọi ngườI đứng nghiêm chỉnh chấp tay theo khói hương thầm khấn nguyện cho các vong linh được siêu thoát. Việc định tuổi dựa vào Carbon 14 trên các mảnh gỗ của chiếc thuyền đã cho thấy thuyền đã nằm yên dưới lòng đại dương vào giữa thế kỷ thứ XV (1436-1464). Tuy nhiên có những ý kiến không giống nhau về vấn đề xác định năm nào là đúng. Ông John Guy cho rằng cuối thế kỷ XV hay đầu thế kỷ XVI. Có một nhà khảo cứu Việt Nam dám chắc rằng đây là gốm cổ Việt Nam đầu thế kỷ XV. Nhưng ai cũng phải công nhận đây là một cuộc khám phá rất quan trọng về việc nghiên cứu gốm cổ Việt Nam từ xưa đến nay. Từ trước đó, ai cũng lờ mờ về vấn đề này, gốm xưa nước Việt ít khi tìm thấy trên thế giới, ngoại trừ một vài món trong xác tàu đắm Pandanan năm 1995 ngoài khơi Phi Luật Tân, hay trong xác tàu chở gốm Trung Hoa ngoài khơi Brunei năm 1998. Duy chỉ trong chiếc tàu lịch sử Hội An này, nội con số các món đồ đã là một sự việc kinh khủng, phá kỷ lục trong lịch sử khai vớt xác tàu chìm từ xưa đến nay. Con tàu Hội An đã cho nhân loại chiêm ngưỡng những công trình văn hoá, đồ gốm và hội họa, của một dân tộc có hơn 4000 năm văn hiến. Ðây là một cơ may của dân Việt được hãnh diện ngước mặt với thế giới trước những chứng tích hùng hồn về công trình cha ông ngày xưa chúng ta. Qua những món tuyệt xảo về nét vẽ, nước men, khắc chạm, hình dáng đa dạng và nhất là cái hồn dân tộc thể hiện phong phú qua đủ loại đề tài, gốm Hội An đã đưa gốm cổ Việt Nam lên hàng cao nhất trong giới nghiên cứu và sưu tầm. Có những món thật vô cùng quí hiếm, chưa bao giờ được trông thấy hay chưa bao giờ ghi chép lại trông lịch sử. Tuyệt hảo vì nghệ thuật gốm cổ Việt Nam không thua sút gốm nổi tiếng nhất của Tàu là đồ sứ Thành Hoá (1465-1487). Vì nói đến đồ sứ Thành Hoá là nói đến sự tuyệt đỉnh của mỹ thuật đồ sứ Trung Hoa. Qua gốm Hội An, gốm cổ Việt Nam mang đầy những nét đặc trưng dân tộc. Từ hình dáng, nét vẽ thoải mái và tự nhiên, thân dáng các con vật như rồng, thú vật hay bông hoa đều khác xa nét vẽ của Tàu, phá bỏ lập luận cho rằng gốm Việt Nam chỉ là một thứ góp nhặt của Tàu. Nhiều khi trên phương diện phong phú và sự sáng tạo, gốm Việt Nam đôi khi vượt hẳn gốm Trung Hoa. Các đề tài trang trí của gốm Hội An đều đa dạng, phản ảnh tình tự của dân tộc và đời sống của dân chúng thời đó: chim chích choè đậu cành tre, vịt trời bay trên khóm lá, hoa mẫu đơn khoe muôn cánh để đón xuân sang, đôi chim hoạ mi ẩn mình trong đoá hoa, mái nhà mơ màng trên sườn núi... Nhiều món trang trí như một bức tranh, có lúc mơ màng ẩn hiện, có lúc rực rở cầu kỳ. Ngoài men lam ra có khi trang trí bằng màu tam thái (enamel overglaze) vẽ trên áo men trong, đôi khi khắc chạm, điểm vàng bằng kỷ thuật sơn mài. Sự hài hoà về mầu sắc trang trí đã tạo một nét đặc thù cho gốm cổ Việt Nam. Trong trăm ngàn món cổ Hội An, duy chỉ có một món nổi bật nhất, xứng đáng là mẫu nghi thiên hạ. Ðó là pho tượng của một thiếu nử bằng gốm men lam. Với gương mặt trang nghiêm, nàng vận y phục thật sang trọng, hai tay ôm bình hương trước ngực với một tư thế trang trọng khác thuờng. Một biểu tượng tuyệt vời của một dân tộc thấm nhuần tôn giáo mà Phật Giáo, Lão Giáo và Nho Giáo đã đóng góp vai trò rất quan trọng trong công việc giữ nước và dựng nước. Với pho tượng thiếu nữ dâng bình cúng, đó là một chứng tích đặc sắc về nếp sống văn hoá của Việt Nam vào thế kỷ thứ XV.

Tách riêng theo từng loại những hình dạng khác nhau của gốm Hội An, loại bình bú kendi được công nhận đẹp hơn hẳn bình của Tàu và Thái Lan. Hình dáng cân đối, nét hoa văn tinh tế, trang trí có khi là hình hoa cúc, hoa mẩu đơn hay các thú vật bay nhảy linh động. Mặc dù chỉ là đồ hàng xuất cảng cho thị trường Hồi Giáo, nhưng bình bú kendi đã nói lên khía cạnh độc đáo và đa dạng của gốm Chu Ðậu xa xưa. Nói về các món tuyệt tác của gốm Hội An thì phải nhắc tới những bình đựng nước theo dạng thú vật truyền kỳ. Một trong số đó là bình nước hình chim phượng. Một cổ vật đầy sự sáng tạo của tiền nhân. Một sự kiêu hãnh cho dân tộc Việt. Thế giới sửng sốt không ngờ, một xứ bé nhỏ xa xôi, dù qua 1000 năm bị đô hộ bởi Bắc phương khổng lồ, lại có thể sáng tạo được những phẩm vật vượt thời gian và không gian dù là những món đồ gốm thông thường. Hình dáng thon và thanh nhã nhưng không kém phần cầu kỳ của thân hình chim Phượng, đến nét tô điểm duyên dáng qua màu lam tươi thắm, chiếc bình nước hình chim Phượng là chứng tích hùng hồn nhất cho một nghệ thuật tuyệt vời. Không kém chiếc bình nước chim phương phải kể đến bình nước hình rồng. Chỉ tìm được 3 món trong hàng trăm ngàn món đồ. Ðây là biểu tượng của dân tộc Việt Nam. Hình ảnh rồng đã gắn liền vớI con ngườI Lạc Việt từ ngàn xưa qua việc xâm hình rồng trên thân thể, và qua nguồn gốc con Rồng cháu Tiên, nhất là hình ảnh rồng xuất hiện trên thành Thăng Long khi vua Lý Thái Tổ thiên đô về Hà Nội. Lịch sử đã sống lại qua chiếc bình hình rồng của gốm Hội An.

Tước hay còn gọi là bôi, một loại chén chân cao dùng để dùng trong việc tế lễ, cũng là một loại cực kỳ hiếm có trong gốm cổ Hội An. Lòng bên trong tước là tượng người hay con rùa, khi cạn nước thì thân người chìm xuống, khi đổ nước vào thì thân tượng sẽ nổi lên trên. Một sáng tạo thần tình, điêu luyện của nghệ nhân Việt cổ xưa. Chắc hẳn thuyền trưởng cùng thủy thủ đoàn của con tàu vô danh hơn 500 năm qua đâu ngờ chuyến đi định mệnh của mình là một chuyến đi lịch sử. Chuyến hàng không bao giờ được cập bến này lại xuất hiện ở một thời điểm khác và đã mở ra một một chứng tích lịch sử của nền văn hoá Việt Nam thời ấy. Thế giới vui mừng đón chào gốm cổ Hội An. Và nếu những người con dân Việt nhìn thấy được những bàn tay trân trọng nâng niu, những ánh mắt ngưỡng mộ của thế giới trên những món gốm 500 năm của dân tộc mình, hẳn sẽ rất tự hào, kiêu hãnh. Hơn 4000 năm văn hiến, gia tài của tiền nhân để lại cho hậu thế là những tuyệt phẩm chứa đựng đầy hình ảnh dân tộc.

(Theo Phúc Mộc Nam )